ویژگی های مهم و برجسته ساخت محصولات میناکاری قسمت دوم

آماده سازی رنگ

رنگ های مورد استفاده برای نقاشی بر روی زمینه ی مینا به رنگ های نسوز معروف است و به طور عمده از پودر اکسید فلزات تشکیل شده است. در قدیم استادکاران میناساز خود این رنگ ها را تهیه می کردند. ولی امروزه از پودرهای رنگ آماده استفاده می شود. برای آماده کردن این رنگ ها جهت نقاشی روی اشیای مینایی می بایست ابتدا محلول صمغ عربی در آب را با گلیسیرین به نسبت 1 به 2 مخلوط کرده و پس از قرار دادن پودر رنگ مورد نظر بر روی شیشه و چکاندن چند قطره از مخلوط فوق، توسط کاردک رنگ را آماده کرده و مانند رنگ های آبرنگ از آن استفاده می کنند. در واقع مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین عمل حلال رنگ را انجام می دهد.

در صورت خشک شدن باقی مانده ی رنگ، با چکاندن چند قطره از مخلوط صمغ عربی و گلیسیرین مجدداً آن را برای نقاشی آماده می کنند.

پودر رنگ را می توان با جوهر کاج و یا جوهر اسطوخودوس آمیخته و آماده ی نقاشی کرد. در این صورت باید به شیوه ی رنگ روغن عمل کرد.

انتقال طرح بر روی لعاب

ابتدا هنرمند میناساز طرح مورد نظر خود که معمولاً برگرفته از نقوش اسلیمی و ختایی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت سازی است را بر روی کاغذ آورده و سپس کاغذ را "سوزن کاری" یا "سمباده کاری" می کند به این صورت که خطوط طرح را نزدیک به هم سوراخ سوراخ می کند. سپس با خاکستر یا دوده طرح را بر روی قطعه ی لعابی پیاده می کنند.

نقاشی

نقاشی را می توان با قلم گیری آغاز و ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم گیری و سپس قسمت های مختلف را رنگ آمیزی کرد. هم چنین می توان ابتدا طرح را رنگ آمیزی و سپس دور آن را قلم گیری کرد.

ذکر این نکته ضروری است که در رنگ های مینایی، رنگ سفید وجود ندارد و اگر استفاده از این رنگ ضروری باشد هنرمند با مهارت از سفیدی لعاب زمینه استفاده می کند و یا پس از نقاشی با قلم نوک تیزی رنگ را از روی زمینه برمی دارد تا رنگ سفید لعاب ظاهر شود. چنانچه در طرح مورد نظر رنگ طلایی وجود داشته باشد در همین مرحله باید با آب طلا نقاشی را تکمیل کرد.

در هنگام نقاشی بر روی مینا، زیاد شدن رنگ موجب شرّه و خرابی کار در مرحله ی حرارت دادن می شود. اگر رنگ در نقطه ای بیش از حد لازم باشد می بایست قبل از پخت، اضافی آن را برداشت.

پخت نقاشی

پس از آن که نقاشی بر روی لعاب پایان یافت باید مجدداً قطعه را در کوره حرارت داد. این بار حرارت کوره می بایست بین 600 تا 750 درجه ی سانتی گراد باشد. در صورتی که جهت رنگ آمیزی از طلا استفاده شود، باید فرایند پخت در حرارت حداکثر 450 درجه ی سانتی گراد صورت گیرد، زیرا در دمای بالاتر طلا از بین خواهد رفت.

در مرحله ی نقاشی در صورتی که روغن هایی نظیر گلیسیرین یا اسطوخودوس و یا روغن های مشابه جهت آماده سازی رنگ استفاده شود باید قبل از قرار دادن شیء در کوره، آن را با گذاردن بر روی اجاق برقی و یا شعله ی ملایم (چراغ الکلی) و یا با نزدیک کردن قطعه به کوره، روغن آن را به صورت دود خارج کرد و از بین برد، زیرا در غیر این صورت ممکن است که در سطح مینا منافذی بر اثر جوشش این روغن ها به وجود آید و سطح مینا آبله گون شود.

حرارت دادن مینا مخصوصاً در مرحله ی پخت نقاشی باید با دقت صورت پذیرد. چنانچه حرارت کوره یا زمان آن بیشتر از حد لزوم باشد سبب جاری شدن رنگ یا نفوذ آن به داخل لعاب اولیه ی مینا می شود. هم چنین اگر دما و زمان کمتر از حد لزوم باشد رنگ به خوبی پخته نمی شود و پس از پخت به راحتی از روی لعاب پاک شده و یا به حالت کدر در می آید.

مرحله ی نهایی

پس از پایان کار پخت نقاشی مینا روی آن را با لعاب شفاف با ضخامت بسیار کم می پوشانند و مجدداً می پزند.

تکمیل کاری

لعاب، لبه ی دهانه و پایه ی اشیا مینایی مانند گلدان، بشقاب و ظروف مختلف را کاملاً نمی پوشاند و ظاهری ناخوش آیند به آن می دهد. برای رفع این نقیصه می بایست از زه های برنجی یا نقره ای استفاده کرد به این ترتیب که ابتدا مفتول برنج یا نقره را به وسیله ی دستگاه نورد به صورت نواری با پهنای 2 میلی متر درآورده سپس از سوراخ مخروطی شکل عبور داده تا به شکل ناودان درآید. سپس به وسیله ی آن لبه ی اشیا مینایی را پوشانده و با لحیم نقره جوش داد.
برای تمیز کردن اشیا مینایی می توان از آب گرم و صابون استفاده کرد.

نکاتی که در کارشناسی آثار مینایی باید مد نظر قرار گیرد :

- جهت تهیه ی زیرساخت استفاده از فلز یا آلیاژ ناخالص ممنوع است.

- حتی الامکان زیرساخت یک تکه انتخاب شود.

- زیرساخت نباید دارای لبه ی تیز و برنده و زواید اضافی باشد.

- در صورتی که قطعاتی به زیرساخت توسط لحیم کاری متصل شده باشد، باید لحیم کاری در آن قسمت به صورتی باشد که قسمت های جانبی کاملاً به قسمت اصلی متصل شده باشد.

- ابعاد قطعات الحاقی باید به صورتی باشد که پس از لحیم کاری قسمت زاید و اضافی وجود نداشته باشد.

- در صورتی که جنس فلز زیرساخت طلا یا نقره باشد جهت لحیم کاری باید حتماً از این دو فلز استفاده شود.

- زیرساخت از سطح اتکای مناسبی برخوردار باشد.

- سطح لعاب باید فاقد پریدگی، ترک، پوسته، سوراخ های سوزنی، جوش زدگی، حباب، زبری و نقاط برجسته باشد.

- سطح مینا باید از جلا و درخشندگی کافی برخوردار باشد.

- ضخامت رنگ به کاررفته در نقاشی و تزیین مینا باید در کل سطوح یکنواخت باشد.

- رنگ های به کاررفته در نقاشی، در هم تداخل نداشته باشد.

- طرح انتخابی باید از اصالت ایرانی برخوردار باشد.

- ثبت نام هنرمند، تاریخ و محل ساخت در گوشه ای از کار ضروری است.

- هماهنگی رنگ های به کاررفته و اجرای خوب و دقیق طرح سبب افزایش ارزش کار می شود.

منبع :
"شناخت صنایع دستی ایران"
نویسنده : دکتر حسین یاوری