آشنایی مختصر و اجمالی با هنر زیبای میناکاری

میناکاری هنر تزیین فلزات (بعضاً شیشه و سرامیک) با مواد رنگین مات یا شفاف با کمک گرفتن از آتش است.
این هنر شامل فعل و انفعالات پیچیده‌ی شیمیایی است و یک هنر آزمایشگاهی محسوب می‌شود و در حقیقت شیئی است که از ترکیب اکسید فلزات با برخی نمک‌ها در اثر حرارت تزیین یافته است.

تعاریف و اصطلاحات
میناکاری : کلیه‌ی مصنوعات فلزی از جنس طلا، نقره، مس، برنج و برنز (و بعضاً آبگینه و سفال) که به وسیله‌ی لعاب سفید و یا رنگی پوشیده شده و با رنگ‌های مختلف خطوط و نقوشی توسط حرارت بر روی آن ایجاد شده باشد، در زمره ی محصولات میناکاری قرار دارد.

مینای زمینه برجسته : روشی در میناکاری است به این صورت که نگاره ها و خطوط مورد نظر را بر روی شیء حک کرده و سپس شکاف هایی را که به این نحو ایجاد می شود با لعاب های رنگی پر کرده و در کوره با حرارت کافی قرار می دهند.

مینای حجره ای یا خانه بندی : روش دیگری در میناکاری است... در این روش ابتدا مفتول های ظریفی را مطابق نقش مورد نظر بر روی فلز زیرساخت لحیم می کنند به این ترتیب سطح شیء مورد نظر به تعدادی حجره تقسیم می شود سپس خانه های ایجاد شده را با لعاب بی رنگ می پوشانند و آن را در کوره قرار می دهند. به این ترتیب مفتول ها در اثر حرارت دیدن اکسید شده و تیره رنگ می شود. بعد شیء را سمباده زده و با لعاب شفاف می پوشانند. در مرحله ی بعد خانه ها را مطابق طرح با رنگ های مختلف پر می کنند و در کوره قرار می دهند.

مینای نقاشی : در این روش به عنوان زیرساخت بیشتر از مس استفاده می شود. ابتدا سطح زیرساخت را با لعاب سفید به ضخامت دلخواه می پوشانند سپس طرح را با رنگ های مورد نظر توسط قلم مو نقاشی می کنند.

سفیدکاری : پوشاندن سطح شیء با لعاب سفید و غلیظ تا رسیدن به ضخامت مطلوب توسط حرارت را سفیدکاری گویند.

قلم گیری : محاط کردن دور تا دور نقوش به وسیله ی رنگ های تیره و یا طلایی را قلم گیری گویند.

ویژگی های مواد اولیه

زیرساخت : معمولاً جهت تهیه ی زیرساخت مینا می بایست از فلزات خالص و یا آلیاژ فلزات با ترکیب درصد دقیق استفاده کرد. در صورت وجود ناخالصی هنگام حرارت دادن تاول هایی در سطح زیرساخت ظاهر می شود.
حداقل ضخامت فلز در تهیه ی زیرساخت 0.8 میلی متر است زیرا باعث ازدیاد مقاومت زیرساخت در مقابل انواع فشارهای کششی و خمشی شده و در نتیجه از تَرَک خوردن و پوسته شدن لعاب و تغییر شکل در اثر حرارت جلوگیری می شود. هم چنین سطح مورد نظر می بایست صاف و یکنواخت باشد. فلزات و آلیاژهایی که در ساخت مینا بیشتر استفاده می شود عبارت است از : مس، طلا، نقره، برنج و برنز.
مس : در تهیه ی مینا باید از مس با درصد خلوص بالا استفاده کرد و استفاده از ورق یا شمش مس حاصل از ذوب قطعات مستعمل مجاز نیست. ضخامت مناسب جهت تهیه ی زیرساخت حداقل 0.8 میلی متر است.
طلا : ضخامت زیرساخت و عیار طلای مصرفی در تهیه ی اشیای مینایی با نظر سازنده تعیین می شود.
نقره : نقره ی مورد نظر استفاده حداقل باید دارای عیار 84 باشد. حداقل ضخامت زیرساخت 0.8 میلی متر است که بسته به نظر سازنده ممکن است تغییر کند.
برنج : برنج مصرفی همانند مس نباید از ذوب قطعات مستعمل به دست آمده باشد، هم چنین باید از ترکیب مس و روی از نوع مرغوب با ترکیب درصد دقیق استفاده شود. وجود ناخالصی در برنج مصرفی هنگام حرارت دادن سبب ایجاد تاول بر سطح زیرساخت شده و از ارزش کار می کاهد، حداقل ضخامت مناسب جهت زیرساخت 0.8 میلی متر است.
برنز : در ایران از این آلیاژ به ندرت استفاده می شود و می بایست شرایط ذکر شده جهت برنج را دارا باشد.

در صورتی که زیرساخت از شیشه یا سرامیک باشد، باید حایز کیفیت مطلوب برای میناکاری باشد.

لعاب : لازمه ی ایجاد نقوش مینایی بر روی فلز به وجود آوردن سطح مناسبی است که توسط لعاب ایجاد می شود. معمولاً لعاب مورد استفاده، لعاب سفید رنگ است ولیکن بسته به نوع طرح، ممکن است لعاب های رنگی نیز استفاده شود. لعاب مینا در اثر حرارت (حداکثر 700 درجه ی سانتی گراد) سخت و شیشه ای می شود.
ترکیب احتمالی لعاب مینا مخلوطی از سنگ چخماق، سیلیس، سرب و قلع است در صورتی که به این مواد اکسید قلع اضافه شود لعاب کدر می شود.

رنگ : رنگ های مورد مصرف در مینا اکثراً از ترکیب اکسید فلزات با انواع مشخصی از نمک ها به دست می آید. در گذشته از رنگ های گیاهی و معدنی استفاده می شده است ولی امروزه اکثراً از رنگ های شیمیایی آماده استفاده می شود. آنچه در مورد رنگ های انتخابی حایز اهمیت است که شدت رنگی بستگی مستقیم با درجه ی حرارت و طول زمان حرارت دادن دارد.

منبع :
"شناخت صنایع دستی ایران"
نویسنده : دکتر حسین یاوری