آشنایی مختصر با هنر زیبا و چشم نواز قلم زنی

نقش اندازى بر بدنه هاى فلزى از جنس مس، برنج، طلا و نقره از طريق چكش و قلم هاى فولادى را به اصطلاح "قلم زنى" مى گويند.

قلم زنى يک شيوه ی تزئينى است كه بشر گذشته آن را همزمان با شناخت فلزاتى كه در طبيعت وجود داشته و كشف چگونگى كار با آن ها ابداع كرده است. امروزه قلم زنى يكى از رشته هاى هنر سنتى ايران است كه در رده ی هنرهاى صناعى و در گروه فلزكارى قراردارد. اين هنر با قدمتى هزار ساله از جمله هنرهايى است كه همچنان با تمام سبک و روش هاى خود در اصفهان اجرا مى گردد.

مراحل ساخت :

شيوه ی كار قلم زنى بدين صورت است؛ ابتدا شیئی را که می خواهند روی آن قلم بزنند در اصطلاح قير مى گذارند. ضخامت قير بايد در حدى باشد كه موقع قلم زدن ضمن اينكه فرم كلى كار را در حين چكش زدن نگه مى دارد مانعى باشد براى جلوگيرى از سوراخ شدن بدنه. پس از قير گرفتن، طرح به صورت چرمه و گرد ذغال به بدنه منتقل و سپس با قلمى با همين نام نيم بر مى شود. در اجراى طرح هاى ذهنى، طرح بدون چرمه و مستقيماً بر بدنه نيم بر مى شود.

در ادامه نقش با قلم فولادى كه نوک آن حالت هاى مختلفى دارد نيم ور، پايين برى و پرداز مى شود. پس از اتمام قلم زنى قير به وسيله ی حرارت از آن جدا شده و قيرهاى اضافى پاک می گردد. درنهايت سطح قلم زده شده را با روغن جلا آغشته كرده و سپس دوده مى زنند تا زمينه و فرورفتگى هاى كار به رنگ سياه درآيد. اين نوع قلم زنى ساده ترين و در عين حال رايج ترين شيوه ی اجرا مى باشد. در قلم زنى برجسته، قيرگيرى طى دو مرحله انجام مى گيرد بدين صورت كه ابتدا روى كار قيراندود شده و با قلم هاى مخصوص قسمت هايى از طرح بيرون زده مى شود.

محصولات قلم زنی شده ی مسی به صورت قرمز و یا با لایه ای از نقره یا طلا آبکاری و عرضه می گردد. يكى از مشاغل وابسته به قلم زنى، سفيدگرى است كه طى آن لايه اى از قلع، سطح قرمز مس و يا برنج را پوشش داده و سفيد مى كند. استادكار از سفيدكارى براى سفيد كردن بدنه هايى كه بدين صورت عرضه مى شوند استفاده مى كند بدين ترتيب كه قبل از قلم زنى ابتدا ظرف مورد نظر قلع اندود شده و سپس روى آن قلم زده مى شود.

ظرافت طرح، يكنواختى همه ی سطوح بدنه و اجراى درست طرح از جمله امتيازات يک اثر خوب و ماندگار مى باشد.

در مورد آثار قلم زنى توجه به نکات زیر اهمیت دارد :

- از آنجا كه زيرساخت مناسب و با كيفيت، شرط اصلى براى انجام و ارایه ی يک كار قلم زنى با كيفيت بالاى هنرى است، لذا زيرساخت انتخابى براى قلم زنى مى بايست كاملاً بی عيب و نقص بوده، داراى ناخالصى نباشد و فاقد خلل و فرج و عيوب مشهود و حتى نامشهود (با چشم غيرمسلح) باشد.

- استفاده از قلم هاى معمولى و رايج و نيز قلم هايى كه داراى نقوش ساده و درشت است، از ارزش كار قلم زنى مى كاهد و لذا هرچه طرح ها و نقوش، جديد و ابتكارى بوده و از قلم هايى كه توسط خود هنرمند ساخته مى شود، در كار قلم زنى استفاده شود و نيز هرچه اين قلم ظريف و نقوش با ظرافت همراه باشد بر ارزش كار افزوده مى شود. استفاده از طرح هاى صورت و چهره و نيز استفاده از خط و همچنين اين كه اثر قلم زنى داراى سطوح كارى مختلف و متعدد باشد بر ارزش و اعتبار كار مى افزايد.

- عمليات تكميلى كار قلم زنى نظير واكس كارى، پوليش و ... نيز همانند قلم زنى از اهميت برخوردار است، لذا واكس كارى بى نقص و پوليش صحيح كار نيز بر ارزش يک اثر قلم زنى مى افزايد.

- هرچه طرح ها و نقوش قلم زنى شده مفصل تر بوده، با جزييات بيشترى همراه باشد و ضمناً سطح يا سطوح بيشترى از داخل و خارج كار را در بر گيرد، بر ارزش كار افزوده مى شود.

- در مورد آثار قلم زنى كه داراى چند قطعه باشد (مانند سنگاب ها، قنديل ها و ...) بايد دقت كافى در پيش بينى اتصال صحيح و بى عيب و نقص قطعات به عمل آيد.

- بديهى است يک اثر قلم زنى بايد از تقارن، تعادل و تناسب مطلوب برخوردار باشد كه بخش مهمى از اين نكته به موضوع زيرساخت و دقت كافى در زمينه ی تهيه ی آن برمى گردد.

منابع :

"سیمای فرهنگ و طبیعت استان اصفهان"

دکتر شهرام امیری

"کارشناسی آثار صنایع دستی ایران"

دکتر حسین یاوری